Geschiedenis
Het mooie, op een kleine terp gelegen, kerkje is gebouwd aan het einde van de 12de eeuw. Het is een van de oudste bakstenen kerken in Friesland. De monniken van het bij Hartwerd gelegen klooster Bloemkamp zullen hierbij een rol hebben gespeeld. De Romaanse bouwstijl is af te lezen aan de rondgesloten absis en de (nu dichtgemetselde) ronde vensters aan de noordzijde. In de 15de eeuw is de kerk aangepast aan de gotiek, te zien aan de spitsboog vensters, drie aan de zuidzijde, twee in het koor en één in de noordmuur. Het bouwjaar van de toren is niet bekend. Er moeten meerdere malen veranderingen zijn aangebracht tot in de 17de eeuw. In 1730 kreeg de kerk een nieuw gewelf en een vijfzijdig gesloten dak, naar ontwerp van Clae Bockes Balck. In 1882 is het interieur drastisch veranderd. Er vond een restauratie plaats in 1977. Na de reformatie van 1580 werd Hichtum met Burgwerd en Hartwerd één kerkelijke gemeente. De pastorie staat in Burgwerd.
Exterieur
De toren heeft drie geledingen waarboven een zadeldak. In de derde geleding bevinden zich twee galmgaten met een rondboog. Het uurwerk dateerd uit 1700, in 1878 werden sierlijke wijzerplaten aangebracht. Oorspronkelijk bevonden zich in de toren twee klokken, gedateerd 1617 en 1623. Beide werden in de oorlog weggenomen, de tweede is teruggevonden en herplaatst. Later is hier een “vrouwenklokje” aan toegevoegd.
Aan de noordzijde van de toren is een dichtgemetseld gotisch poortje, mogelijk uit de bouwtijd. Aan dezelfde zijde bij het koor is een grote zerk waaronder zich een grafkelder bevindt. De onversneden steunberen zijn rond 1600 aangebracht. Het halfronde koor springt iets in.
Wanneer en waarom het gefingeerde venster in aangebracht is niet duidelijk. Naast het koor zijn grafzerken van de familie Thoe Schwartzenberg. Aan de zuidzijde bevindt zich een dichtgemetseld Romaans venstertje. Het zandstenen deksel op de put is mogelijk het restant van een altaarsteen of een zerk. In het muurwerk nog enkele vrij onduidelijke Romaanse sporen. De witgeschilderde dagkanten van de ramen en de ingang hebben in 1994 een opfrisbeurt gehad.
Interieur
Tot 1882 kende de kerk de traditionele opstelling met de kansel in het midden van de zuidwand. De reden van de drastische verandering is niet bekend. Het nieuwe meubilair bestaat uit eenvoudige banken, burenhout met eiken beschildering. De wanden zijn met witgestucte houten platen bekleed. Aan de noordzijde bevinden zich gedichte Romaanse venster en aan de zuidzijde bevinden zich enkele gefingeerde vensters.
Eveneens wit is het houten tongewelf met drie rozetten. De verlichting bestaat uit drie eenvoudige kronen. Vooraan twee kerkenraadsbanken, wellicht zijn er ooit herenbanken geweest. Tot 2013 waren er vier kerkenraadsbanken.
De kansel zal rond 1795 gemaakt zijn. Het snijwerk toont festoenen, maar ook pijlenbundels, een in de Franse tijd geliefd ornament. De kuip rust op een adelaar. Dit deel is waarschijnlijk een restant van de uit rekeningboeken bekende kansel uit 1609, gemaakt door Jacob Gysberts, houtsnijder te Bolsward. De kerk heeft kostbaar avondsmaalszilver, waarop het wapen van het geslacht Thoe Schwartzenberg. Op de grafzerk en het epitaaf staat vermeld: Hichtum en de adel.
Tot 1837 stond dichtbij de terp de Wybrandastate, in oorsprong een verdedigbare stins, later uitgebouw tot “een der grootste en schoonste buitenplaatsen in deeze Provincie“. Over het geslacht Wijbranda, bouwers van de stins, is verder niets bekend. De state werd achtereenvolgens bewoond door de families Aysma, Huyghis, Aylva, Thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg. Veel van deze adelijke heren hebben het ambt van grietman over de grietenij Wonseradeel bekleed. Bij de state behoorden grote landerijen, de hier geteelde appelsoort was in het hele land bekend en geliefd. Na het vertrek van de laatste bewoner Thoe Schwartzenberg in 1833, kwam de state leeg te staan. In 1837 zijn de laatste vruchtbomen verkocht en werd de state afgebroken. De grote zerk en het rouwbord (epitaaf) herinnert ons aan de adel. De zerk dekt de grafkelder van de familie Aysma en Huyghis. Op de zerk staat de namen van Taco van Aysma, dijkgraaf van Wonseradeel, ongehuwd overleden in 1626, zijn zuster Frouck, 1632, weduwe van Leewartdt van Huyghis, haar zoon Hessel en diens vrouw Frouck van Wyckel.
In de kerk, half achter de preekstoel, is een prachtig epitaaf tot aandenken van deze Hessel en Frouck. Er valt op te lezen dat Hessel in 1653 “den 23. Nov. voor den middach XI uren is in den Heere grust” en Frouck 15 jaar later. Natuurlijk wordt in een paar regels Latijn en Grieks verteld over hun deugdzame leven. De weduwe heeft op het epitaaf nog een gedicht laten plaatsen.
Schoon afgesneën is levensdaad
Van Huyghis door een felle Zyckel (sikkel)
Soo siet hoe dat nochtans zijn Wyckel (Frouck)
Haar lief’ in ’t marmer blijcken laet.
De wapens van Aysma, Huyghis, Wyckel en Bootsma versieren het epitaaf. De R in het jaartal 1656 is mogelijk de signering van de maker.
Klik hier voor foto’s van de restauratie van de kerk van Hichtum in 2014.